ابوالحجاج یوسف بن محمد بلوی مالقیاَبوالْحَجّاجِ بَلَوی، یوسف بن محمد بن عبدالله بن غالب بلوی مالقی (رمضان ۵۲۹- ۶۰۴ق/ آوریل ۱۱۳۵-۱۲۰۸م)، فقیه مالکی، ادیب، متصوف و لغت‌شناسی اندلسی است. ۱ - احوال شخصیوی به ابن‌شیخ نیز شهرت دارد. [۱]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۳۸۵، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۲]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۹، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۳]
عبدالعظیم ابن عبدالقوی منذری، التکملة لوفیات النقلة، ج۲، ص۱۴۷، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۴م.
و پسران او هم با این شهرت یاد شده‌اند. [۴]
محمد بن عبدالله ابن‌ابار، التکلمة لکتاب الصلة، ج۲، ص۵۹۸، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲م.
[۵]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
اصلی‌ترین منبع برای آگاهی از احوال او صلة الصلة ابن‌زبیر است که در کنار کتاب الف باء خود ابوالحجاج تصویر نسبتاً روشنی از زندگی و شخصیت وی به دست می‌دهد.۲ - محل تولدابوالحجاج در مالقه به دنیا آمد تولد او را در ۵۲۷ق نیز ذکر کرده‌اند. [۶]
محمد بن عبدالله ابن‌ابار، التکلمة لکتاب الصلة، ج۲، ص۷۳۷، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲م.
[۷]
عبدالعظیم ابن عبدالقوی منذری، التکملة لوفیات النقلة، ج۲، ص۱۴۷، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۴م.
خاندانش از دین‌پروران مالقه بودند [۸]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
و پدرش فقیه بودند. [۹]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۳۲۱، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
۳ - آموختن قرائات هفتگانهاو در موطن خود و نزد ابن‌فخار به آموختن قرائات هفتگانه پرداخت [۱۰]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۴، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۱۱]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۲۱، ص۴۷۹، به کوشش بشار عواد معروف و محی هلال سرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
و هم از جوانی با یکی از مشایخ خود، خطیب ابومحمد عبدالوهاب قیسی، دوستی پایداری یافت [۱۲]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۴۸، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۱۳]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۶۵، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۱۴]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۱۵۲، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۱۵]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۱۶۲، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۱۶]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۳۸۷، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
و با وی مکاتبات بسیاری به نظم و نثر داشت. [۱۷]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۳۲۳، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۱۸]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۳۸۷، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۱۹]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۴۲۸، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۲۰]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۲۸، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۲۱]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۶۹، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۲۲]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۱۱۴، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۲۳]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۲۰۷، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۲۴]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۴۱۵، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۲۵]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، ج۱، ص۲۹، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
۴ - مشایخ حدیثابوالحجاج خود از کسانی چون ابن قُرقول، ابوعبدالله ابن سوره و ابومحمد قرطبی به عنوان مشایخ خود یاد کرده است. [۲۶]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۶، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۲۷]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۱۳، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۲۸]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۳۱۶، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
وی در سفر به اشبیلیه احتمالاً محضر موسی بن عمران قیسی را دریافت. [۲۹]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۶۰، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۳۰]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۴۵۳، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
ابن‌دحمان، ابوزید سهیلی و ابوزکریا اصفهانی نیز از دیگر مشایخ او بودند. [۳۱]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، ج۱، ص۲۱۷، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
۵ - سفر حجاو در حدود ۵۶۰ق آهنگ حج کرد [۳۲]
محمد بن عبدالله ابن‌ابار، التکلمة لکتاب الصلة، ج۲، ص۷۳۷، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲م.
[۳۳]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، ج۱، ص۲۹، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
و در مسیر خود تا مکه دو توقف عمده داشت. نخست در بجایه به دیدار عبدالحق ازدی شتافت و از او اخذ حدیث کرد و هم وی را به تألیف کتاب‌الاحکام برانگیخت و در بازگشت از حج ضمن اقامتی مجدد و چندماه در بجایه همان کتاب را از خود عبدالحق ازدی شنید و در استماع حدیث از وی، از دیگران پیش افتاد. [۳۴]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، ج۱، ص۲۱۷-۲۱۸، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
از عبدالحق ازدی اشعار متعددی نیز در الف باء آورده است. [۳۵]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۱۵۲، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۳۶]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۳۳۶، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۳۷]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۳۴۲، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۳۸]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۴۵۶-۴۵۷، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
ابوالحجاج در ۵۶۱ق وارد اسکندریه شد. [۳۹]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۵۳۶، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
او پس از گزاردن حج یک‌بار دیگر نیز در ۵۶۲ق در اسکندریه توقف داشت [۴۰]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۱۸، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
و در آن‌جا از گروه بسیاری از جمله حافظ ابوطاهر سلفی اخذ حدیث کرد. [۴۱]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، ج۱، ص۲۱۸، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
[۴۲]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۳۹، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۴۳]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۲۴۲، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۴۴]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۲۵۶، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
آموزشهای او تنها به حدیث محدود نمی‌شد و به ویژه ادبیات و شعر را نیز در برمی‌گرفت. چنانکه مقصوره ابن‌درید را نزد دیباجی خواند [۴۵]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۸۵، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۴۶]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۱۸، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
و اشعار بسیاری از سروده‌های سلفی و دیباجی، یا به نقل از آنان روایت کرد. [۴۷]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۳۴، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۴۸]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۱۱۳، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۴۹]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۱۱۶، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۵۰]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۱۷۰، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۵۱]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۴۵۳، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۵۲]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۱۸۳، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۵۳]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۳۰۱، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۵۴]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۳۴۳، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۵۵]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۳۶۶، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
۶ - اساتید دیگراز استادان دیگر او در اسکندریه باید از تقیه دختر غیث ارمناوی یاد کرد [۵۶]
عبدالعظیم ابن عبدالقوی منذری، التکملة لوفیات النقلة، ج۲، ص۱۴۷، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۴م.
که در ابوالحجاج از دیدار خود با او در ۵۶۲ق/ ۱۱۶۷م یاد کرده است. [۵۷]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۴۹۳، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
در این دیدار تقیه برای نقل شعری از خود به ابوالحجاج و پسر او دست‌خط اجازه‌ای داده است. بنابراین می‌توان گفت که یکی از پسران ابوالحجاج نیز-احتمالاً پسر بزرگش عبدالله [۵۸]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۲۰، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
-در این سفر همراه او بوده است. به هر تقدیر سفر او به اسکندریه سفری پربار بود. [۵۹]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۴۵۵، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
ابوالحجاج در مکه نیز از ابوالحسن بن مؤمن قُرطبی استماع حدیث کرد [۶۰]
محمدبن‌عبدالله ابن‌ابار، التکلمة لکتاب الصلة، ج۲، ص۷۳۷، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲م.
و کتاب الآیاث ابن ابی‌الدنیا را بر او خواند و از وی اجازه گرفت. [۶۱]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۴۷۰، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
ابوالحجاج به گفته خود در ۵۶۲ق در مالقه بوده است [۶۲]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۵۴۰، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
و ظاهراً پس از بازگشت از سفر حج بود که در مالقه به روایت حدیث پرداخت و سمت خطابت شهر را به عهده گرفت. [۶۳]
عبدالعظیم ابن عبدالقوی منذری، التکملة لوفیات النقلة، ج۲، ص۴۹۳، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۴م.
۷ - شخصیت اجتماعیبارزترین جنبه شخصیت ابوالحجاج گرایش او به زهد و تصوف است، اما او زاهدی گوشه‌نشین نبود، بلکه از نمونه‌های فعال و پرتحرک زاهدان صوفی مشرب از شمار عالمان عامل بود و فعالیتهای اجتماعی بسیار داشت که در رأس آن‌ها باید از شرکت فعالانه وی در جنگهای صلیبی یاد کرد. ذهبی [۶۴]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱، ص۴۷۹، به کوشش بشار عواد معروف و محی هلال سرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
ابوالحجاج را «کثیرالغزو» خوانده و منذری [۶۵]
عبدالعظیم ابن عبدالقوی منذری، التکملة لوفیات النقلة، ج۲، ص۴۹۳، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۴م.
گفته است که هیچ غزوه‌ای در خشکی و دریا از او فوت نشد. اطلاعات بیشتری درباره سفرهای جنگی او در دست نیست، اما ابن زبیر گفته است که ابوالحجاج در کشور شرق اسلامی و در ناحیه شام همراه صلاح‌الدین ایوبی و در مغرب همراه با ابویوسف یعقوب موحدی معروف به المنصور به جنگ می‌رفت. [۶۶]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، ج۱، ص۲۱۸، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
او خود به شرکت در یکی از این غزوه‌ها اشاره کرده است. [۶۷]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۳۱۰، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
۸ - ساختن مساجد متعددگذشته از مجاهدتهایش در غزوه‌ها، وی در مالقه به قولی ۱۲ مسجد [۶۸]
عبدالعظیم ابن عبدالقوی منذری، التکملة لوفیات النقلة، ج۲، ص۴۹۳، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۴م.
و به قولی دیگر ۲۵ مسجد به خرج خود ساخت و در ساختن آن‌ها چون کارگری خدمت می‌کرد. [۶۹]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، ج۱، ص۲۱۸، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
همچنین حدود ۵۰ چاه آب نیز در مالقه حفر کرد [۷۰]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، ج۱، ص۲۱۸، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
و در جامع مالقه که امامت آن را داشت، از آن می‌گفت. [۷۱]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، ج۱، ص۲۱۹، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
ابوالحجاج لباس خشن می‌پوشید و به اقامه نماز توجه بسیار داشت، چنانکه به هیچ موضع طاهر نمی‌رسید، مگر بر آن نماز می‌گزارد و هر چاهی که حفر می‌کرد بر خاک تازه آن نماز می‌خواند. از هیچ عمل صالحی، گرچه سخت و پرمشقت بود، روی برنمی‌تافت و با این همه عبادات خویش را پنهان می‌داشت [۷۲]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، ج۱، ص۲۱۸، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
و سخت مراقب بود که اوقات خود را در غیر طاعت حق صرف نکند. [۷۳]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، ج۱، ص۲۱۹، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
ذهبی [۷۴]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱، ص۴۷۹، به کوشش بشار عواد معروف و محی هلال سرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
او را ربّانی و متأله و از ابدال می‌شمارد. نیز گفته‌اند که مستجاب الدعوه بوده است. [۷۵]
محمد بن عبدالله ابن‌ابار، التکلمة لکتاب الصلة، ج۲، ص۷۳۷، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲م.
[۷۶]
محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱، ص۴۷۹، به کوشش بشار عواد معروف و محی هلال سرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م.
مسلماً این ویژگیها برای او نفوذ کلام فراوانی در دیارش فراهم کرده است. در واقع، با استفاده از همین نفوذ کلام بود که در ۵۸۱ق توانست با شایعه وقوع طوفانی شدید که مردم عامه از مصر تا اندلس را مضطرب ساخته بود، مقابله کند و شهروندان مالقه را از پیروی مردمان مصر که از شهرها می‌گریختند و در بیابانها پناهگاه می‌ساختند، برحذر دارد. [۷۷]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۵۰۴-۵۰۶، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
۹ - راویان حدیثدرک محضر بزرگانی چون ازدی و سلفی و دیگران گروه بسیاری را مشتاق شنیدن حدیث از او ساخت [۷۸]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
و کسانی چون ابومحمد قرطبی، ابواسحاق بن کماد، ابوعلی رندی، ابن عبدالمجید جیار، ابومحمد ابن حَوط الله و برادرش ابوسلیمان، ابن‌قَطرال و ابوالربیع بن سالم از او روایت کردند [۷۹]
محمد بن عبدالله ابن‌ابار، التکلمة لکتاب الصلة، ج۲، ص۷۳۷، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲م.
[۸۰]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۰، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
و خطیب ابواسحاق اوسی و محمد بن عیسی بن هلال از او حدیث بسیار شنیدند.۱۰ - فرزنداندر میان شاگردان او از دو پسرش عبدالله و عبدالرحیم ونیز از عبدالعظیم نوه او-پسر عبدالله-که در کودکی به استماع حدیث از جد خود توفیق یافت، باید یاد کرد. [۸۱]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، ج۱، ص۲۱۹-۲۲۰، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
عبدالله و عبدالرحیم هر دو سنت پدر را در زبد و صلاح ادامه دادند. عبدالرحیم به تولیت نماز و خطبه جامع مالقه رسید و از مشایخ ابن‌ابار بود. [۸۲]
محمد بن عبدالله ابن‌ابار، التکلمة لکتاب الصلة، ج۲، ص۵۹۸، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲م.
عبدالله نیز مجلس حدیث داشت. [۸۳]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، ج۱، ص۳۵، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
۱۱ - تبحر در ادب و شعرگذشته از مقام ابوالحجاج در فقه و حدیث، وی در ادب و لغت و شعر نیز مایه‌ور بود [۸۴]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، ج۱، ص۲۱۸، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
و حتی ابن‌زبیر دانش او را در ادب، عمده‌ترین بخش دانش‌های او می‌داند. [۸۵]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، ج۱، ص۲۱۹، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
او سروده‌های بسیار داشت و به آسانی، حتی در ضمن سفرهای خود نیز شعر می‌گفت. [۸۶]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، ج۱، ص۲۱۹، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
به عنوان نمونه به شعری که در راه مکه در وصف کعبه [۸۷]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۲۶۱، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
و نیز به شعر دیگری که در یکی از سفرهای جنگی خود [۸۸]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۳۱۰، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
سروده است، می‌توان اشاره کرد. در دیارش کسی، در لغت و ادب برتر از او نبود. [۸۹]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
از خلال کتاب الفباء او نیز چهره ادیبی برجسته نمایان است. [۹۰]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۱۶، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۹۱]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۶۸-۶۹، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۹۲]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۱۱۴، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۹۳]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۳۹۹، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۹۴]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۱۴۳، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۹۵]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۴۵۷-۴۵۹، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
شعرهای او اغلب آمیخته با آرایه‌های ادب تزیینی است. مثلاً می توان از شعری یاد کرد که مصراعهای نخستین از هر بیت و مصراعهای دوم از آن‌ها خود به تنهایی شعری کامل است. [۹۶]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۳۸۶، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
در این گونه تفنّن‌ها که او البته با جدیت دنبال می‌کرد، توجًه او به حریری قابل ملاحظه است. [۹۷]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۲۱۹، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
در عین حال وی اشعار روان و محکمی در ترغیب مجاهدان جنگهای صلیبی داشته است که این نوع صنایع در آن‌ها دیده نمی‌شود. [۹۸]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۳۱۰، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
۱۲ - آثار۱۲.۱ - چاپیالف باء؛ ابوالحجاج این کتاب را به قصد تربیت کوچکترین پسر خود عبدالرحیم که در هنگام تألیف کتاب ۱۱ ساله بود، فراهم آورده است. [۹۹]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۳، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
این کتاب که در اواخر عمر مؤلف (۶۰۳ق) نوشته شده، [۱۰۰]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۱۵۳، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۱۰۱]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۴۵۳، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
مجموعه‌ای است از آموخته‌های بسیار ابوالحجاج [۱۰۲]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۵۸-۵۹، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
در زمینه لغت، نحو، قرائت، فقه، حدیث، تاریخ، سیره، قصص قرآنی، حکایات، مواعظ و حکم، تفسیر، کلام، نجوم و تقویم، حساب و علوم طبیعی، او خود الفباء را از لحاظ تنوع موضوعات همانند الکامل مبرد دانسته است. [۱۰۳]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۵۹، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
اساس تبویت کتاب شرح بیت به بیت شعری است از خود مؤلف که در آغاز کتاب آمده است. [۱۰۴]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۱۱-۱۲، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
بروکلمان الف باء را دائرة المعارف علوم عصر ابوالحجاج دانسته و به نظر پالنثیا [۱۰۵]
پالنثیا، آنخل گنثالث، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۱۷۹، ترجمه حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۵م.
دانشنامه مختصری است که در آن وجوه مختلف فرهنگ اوساط مردمان روزگار وی فراهم آمدهاست. وی در وصف و ذکر جزئیات چیره‌دست بود، مثلاً وصفی که از کعبه [۱۰۶]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۳۵۸، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
یا مناره اسکندریه [۱۰۷]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۵۳۷-۵۳۸، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
به دست داده است، بیانگر دقت نظر و تیزبینی اوست. پالنثیا [۱۰۸]
پالنثیا، آنخل گنثالث، تاریخ الفکر الاندلسی، ج۱، ص۱۷۹، ترجمه حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۵م.
وصف ابوالحجاج از مناره اسکندریه را کامل‌ترین و دقیق‌ترین وصفی می‌داند که از این اثر ارزشمند باقی‌مانده است. بسبب شیوه خاص تنظیم الفباء و حتی «نوع ادبی» آن، حاجی خلیفه [۱۰۹]
حاجی خلیفه، کشف، ج۱، ص۱۵۱.
این اثر را تالیفی غریب معرفی می‌کند. نثر ابوالحجاج عموماً ساده است، اما در موارد گوناگون به ویژه در آغاز ابواب و صفحات آغاز کتاب، وی از نثر مسجع استفاده کرده است. با اینهمه، نثر مسجع او که در قالب جمله‌هایی کوتاه شکل گرفته، نیز غیر متکلف است و خصلت سادگی عمومی نثر او دارد. نثر او گاه چنان ساده، آهنگین و بلیغ است که تاثیر آیات موزون قرآنی را به خوبی نشان می‌دهد.نسخه‌های متعددی از الفباء در کتاب‌خانه‌های مختلف جهان وجود دارد که نشانه توجّه پیشینیان به این اثر و و جنبه‌های آموزشی و تربیتی آن است. چاپ این کتاب به کوشش مصطفی وهبی در قاهره (۱۲۸۷ق) صورت گرفته است که چاپی علمی محسوب نمی‌شود و فاقد تعلبقات و فهارس است. ۱۲.۲ - آثار یافت نشده۱. التکمیل. نام این اثر بارها در الفباء ذکر شده است و از آن‌جا که ابوالحجاج اغلب برای متن کامل اشعار خود و دوستش فقیه عبدالوهاب به آن ارجاع می‌دهد، [۱۱۰]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۱۶۷، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۱۱۱]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۲۱۰، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۱۱۲]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۳۹۹، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۱۱۳]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۴۶۱، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۱۱۴]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۱۶۴، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۱۱۵]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۱۷۷، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۱۱۶]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۱۸۸، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۱۱۷]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۱۴۳، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
باید گفت مجموعه‌ای از شعر بوده که پیش از الفباء یا همزمان با آن تألیف شده است. در این اثر ارجوزه‌هایی تا ۵۰۰ بیت از ابوالحجاج وجود داشته، [۱۱۸]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۱۸۶، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
اما غیر از شعر، ظاهراً حاوی رسالات و مکاتبات و حکایاتی نیز بوده است [۱۱۹]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۱۴۰، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۱۲۰]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۲۹، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۱۲۱]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۶۹، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
[۱۲۲]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۱، ص۱۸۴، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
۲. کتابی درباره صوفیان که خود ابوالحجاج از آن یاد کرده است. [۱۲۳]
یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، ج۲، ص۵۸۵، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق.
به گفته ابن زبیر، اخبار و مکتوبات ابوالحجاج و عبدالوهاب قیسی نیز گرد آوردی شده بود. [۱۲۴]
احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، ج۱، ص۳۰، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م.
۱۳ - فهرست منابع(۱) محمد بن عبدالله ابن‌ابار، التکلمة لکتاب الصلة، به کوشش فرانسیسکو کودرا، مادرید، ۱۸۸۲م. (۲) احمد ابن زبیر، صلة الصلة (القسم الاخیر)، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، ۱۹۳۷م. (۳) یوسف بن محمد ابوالحجاج بلوی، الفباء، به کوشش مصطفی وهبی، قاهره، ۱۲۸۷ق. (۴) پالنثیا، آنخل گنثالث، تاریخ الفکر الاندلسی، ترجمه حسین مؤنس، قاهره، ۱۹۵۵م. (۵) حاجی خلیفه، کشف. (۶) محمد بن احمد ذهبی، سیر اعلام النبلاء، به کوشش بشار عواد معروف و محی هلال سرحان، بیروت، ۱۴۰۴ق/ ۱۹۸۴م. (۷) عبدالعظیم ابن عبدالقوی منذری، التکملة لوفیات النقلة، به کوشش بشار عواد معروف، بیروت، ۱۴۰۵ق/ ۱۹۸۴م. ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابوالحجاج بلوی»، ج۵، ص۲۰۶۴. |